لَواسان یکی از شهرهای بخش لواسانات شهرستان شمیرانات استان تهران ایران است. این شهر مرکز بخش لواسانات است. شهرداری لواسان در سال ۱۳۴۹ تاسیس شده است. گاهی اشتباهاً شهر لواسان را لواسان کوچک یا شهر گلندوئک می‌نامند که مطلقاً وجهی ندارد و نادرست می‌باشد.۲ در اصطلاح عامیانه به این شهر لواسون می‌گویند. لواسان باغشهری است که اکثر خانه‌های آن بصورت ویلائی و مدرن بنا شده است. برخی از بناها و ساختمان‌هایی که در شهر لواسان احداث گردیده‌اند، چندین سال پیاپی بعنوان شاهکار معماری سال کشور برگزیده شده‌اند. شهر لواسان را از شمال، کوه‌های ورجین، باغدره، کند و افجه، از سمت باختر کوههای قصران، از سمت شمال خاوری و خاور کوههای ایرا، فیل زمین، لواسانکوه و جاجرود و از جنوب کوههای تلو، قوچک، زینکوه و اراکوه در بر می‌گیرند. بخش لواسانات مناطق زیادی را دربر می‌گیرد اما بدنهٔ شهر لواسان را از باختر به خاور محله‌های لشگرک، باغ سرهنگ قریب، نوشانی، اصطلک، توک مزرعه، اصطلک پایین (کشفیا)، چناربن، احمدآباد، باستی، شورکاب، جائیج (جاج)، گلندوک (گلهم دو رودک)، نجارکلا (شامل سیدپیاز)، دستگرد، قاضی‌آباد، ناران، کلاک، باغ دره، سبو کوچک، تیمورآباد، ناظم آباد و سبو بزرگ تشکیل می‌دهند. هر یک از محله‌های نامبرده فوق تا قبل از تأسیس شهرداری لواسان در سال ۱۳۴۹ توسط باغات و مزارع احاطه شده بودند اما با رشد شهرنشینی و مهاجرت و گسترش شهر لواسان که ناگزیر همراه با تخریب باغات و مزارع و تبدیل آنها به ساختمان‌های مسکونی و ویلاها بوده است؛ به مرور بزرگتر شده و به همدیگر چسبیده، یکپارچه و ادغام گردیده‌اند. شهر لواسان واقع در شمال شرق کلان شهر تهران و به عنوان نزدیکترین منطقه خوش آب و هوای ییلاقی شهر تهران به حساب می‌آید. فاصله این باغشهر تا اتوبان بابایی تهران حدود ۷ کیلومتر می‌باشد که در کمتر از ۱۵ دقیقه می‌توان به آن دسترسی داشت. طبیعت سرسبز لواسان از دامنه‌های شمالی این شهر شروع می‌شود و در انتها به دریاچه زیبای سد لتیان ختم می‌گردد. چشم اندازهای بکر این شهر طبیعت را بگونه‌ای به تصویر می‌کشند که ۴ فصل سال را می‌توان به زیبایی هر چه بیشتر مشاهده نمود. شهر لواسان با قدمت ۵ هزار سال در ۱۱ کیلومتری شمال شرق تهران با وسعت ۳۵۳۱۱/۱۹۴۴۵ هکتار واقع شده‌است. این شهر به جهت دارا بودن موقعیت مناسب جغرافیایی و آب و هوای ییلاقی، مورد توجه بسیاری از ایرانیان می‌باشد.۳ دانشگاه پیام نور واحد لواسانات در شهر لواسان قرار دارد. لواسان محل سکونت بسیاری از افراد سرشناس، بازیگران، فوتبالیست‌ها و ورزشکاران، رجال سیاسی، کشوری و لشکری است. مکان نگاری شهر لواسان در دامنهٔ رشته کوه البرز و در موقعیت ۳۵٫۸° عرض شمالی و ۵۱٫۶° طول شرقی واقع شده است. متوسط ارتفاع شهر ۱۷۰۰ متر از سطح دریا است که در ساحل دریاچه سد لتیان به ۱۶۰۰ متر و در شمالی‌ترین نقاط شهر به ۱۸۵۰ متر می‌رسد.۴ ریشه‌شناسی لواسان و پاره‌ای از تاریخ منطقه لواسان در زبان پارسی پهلوی به معنای لبه یا تیغه کوهی است که محل طلوع خورشید می‌باشد و از دو بخش «لو» و «آسان» تشکیل شده که معانی آنها بدین شرح است: ۱- لو به معنی «لب یا لبه، سره و تیغه کوه» است هچنانکه در لهجه قدیم مردم تهران «لواشُدَنِ خورشید (به لهجه محلی: لَواشُویَن)» به معنی به سر کوه رسیدن نور خورشید به هنگام غروب است، همچنین به معنای به قله کوه رسیدن انسان یا حیوانات نیز می‌باشد؛ همچنین لو در این گویش به معنی کنار است (مثل "لو دره" که به چم کنار دره‌است). "لو" به معنی سره و تیغه کوه در نام نقاطی از معابر کوهها در راههای کوهستانی قصران نیز در پاره‌ای از آبادیهای قصرانِ درونی بکار می‌رود، مانند سرلو در نزدیکی افجه یا «سر لو فشم (مخففا سلّو فشم)» میان آبادیهای آهار و فشم و «سرلوآهاربَشم (مخففا سلّوآهاربشم)» میان آبادیهای شهرستانک و آهار و غیره... در کل "لو" صورت محلی کلمه لب (در زبان پهلوی: لَپlap) است و دلیل آن اینکه: هنرمندان لواسانی که در طهران قدیم کار می‌کرده‌اند، خود را لباسانی می‌خوانده‌اند؛ چنان‌که نام سازندهٔ در قدیمی و نفیس بقعه سید اسماعیل در تهران که مورخ به تاریخ ۸۸۶ هجری است؛ در سرلوحه آن چنین خوانده می‌شود: "عمل استاد حسین بن حسن نجار لباسانی" و همچنین نام سازندگان صندوق بقعه امامزاده یحیی، که از سال ۸۹۵ هجری بجا مانده چنین است: " عمل استاد حسین و اخوه محمد بن حسن لباسانی" و نیز در کتیبه مرقد امامزاده قاسم در شمیران به تاریخ ۹۶۳ هجری چنین خوانده می‌شود: " بعمل قطب الدین بن سیف نجار بن اسکندر معصوم لباسانی". ضمناً از تبدیل یافتن "واو" و "ب" به یکدیگر در زبانهای کهنه و نوی ایرانی شواهد فراوانی مثل "واته" و "باد"، "بالاً و "والاً و صدها مثال دیگر وجود دارد. ۲- واژه آسان که صفت فاعلی از مصدر "آسدن" و ریشه "آس" به معنی بلند شدن و برخاستن و نیز آمدن است، همان است که در نامگذاری سرزمین فارسی زبان خراسان نیز بکار گرفته شده‌است و الف و نون در آخر دو کلمه لواسان و خراسان علامت صفت فاعلی است نه پسوند مکان. خور یا خُر در نام خراسان (یا خوراسان) به معنی خورشید بوده و در کل به معنی جایی می‌باشد که خورشید از آن بالا می‌آید و طلوع می‌کند؛ چنان‌که فخرالدین اسعد گرگانی که در حدود سال ۴۴۶ هجری داستان ویس و رامین را که از ماجراهای افسانه آمیز دوره اشکانی و در اصل به زبان پهلوی بوده، به نظم فارسی برگردانده است، در معنی خراسان اینچنین سروده‌است: زبان پهلوی هر کو شناسد خراسان آن بود کز وی خور آسد خور آسد پهلوی باشد خور آید عراق و پارس را خور زو بر آید خورآسان را بود معنی خورآیان کجا از وی خورآید سوی ایران دیگر موارد نیز اثبات می‌نماید که شبهه‌ای در این که آسان به معنی برآینده و سرزننده‌است، وجود ندارد، مثلاً بهمین معنی کلمه آسغ در لهجه بلوچی و آسین در لهجه استرآبادی (گرگانی) که به معنی آمدن می‌باشند در این گویش‌ها وجود دارند و در لهجه بلوچی نیز آسان با کلمه روش (از ریشه روشن و روشنائی) ترکیب شده و به صورت "روش آسان" معنی برآمدن آفتاب و برخاستن خورشید گرفته‌است. در زبان ارمنی نیز کلمه اَسَن که از زبانهای ایرانی (پهلوی) به عاریت گرفته شده بهمین معنی موجود است. همچنین استاد پورداوود در مقاله خورشید، مندرج در یشتها ذکر کرده است: ((خراسان نیز که از قدیم تا به امروز اسم ایالت شرقی ایران است به معنی مشرق است، که جزء اخیر این اسم (آسان) به معنی برآینده و بالارونده‌است))، با توجه به تفصیلات فوق لواسان نیز به همان صورت به معنای لبه یا جایی است که در آن «بالا آمدن» (اشاره به خورشید) صورت می‌پذیرد بنابراین با لفظی بهتر می‌توان گفت لواسان به معنای تیغه کوهی است که محل برآمدن خورشید می‌باشد زیرا در اصطلاح و شیوه ایرانیان اینطور بوده است که آغاز بامداد را به بر آمدن خورشید از پشت کوه یاد می‌کرده‌اند و بویژه رشته کوه البرز را جایگاه طلوع خورشید می‌دانسته‌اند که مثال از این باب فراوان است و ذکر چند نمونه از آن به شرح زیر است: جنیدی از ادیبان و شاعران سدهٔ چهارم هجری چنین سروده است: شبگیر صبوح را ز سر گیر بر بانگ خروس و نالهٔ زیر خورشید که برزند سر از کوه آن به که خورد ز جام تشویر ، فردوسی به این صورت سروده است: چو خورشید تابان برآمد ز کوه برفتند گردان همه همگروه ، و نیز: چو خورشید برزد سر از برز کوه میانها ببستند توران گروه ، و نیز: چو برزد سر از کوه تابنده شید برآمد سر و تاج روز سپید . منوچهری نیز بدین نحو سروده است: سر از البرز برزد قرص خورشید چو خون آلوده دزدی سر ز مکمن ، در اوستا، البرز محل طلوع و غروب خورشید دانسته شده و در مهریشت بند ۱۱۸ آمده است: (با ستایش پسین، یا ستایش پیشین، من تقرب می‌جویم مادامی که خورشید از بالای آن (کوه) بلند هرا (هرابرز یا البرز) طلوع کند و غروب نماید) و در وندیداد چنین آمده است: (برخیز ای خورشید با اسبان تندرو از میان کوه البرز عبور کن و جهان را منور و روشن گردان).۵۶۷۸۹۱۰ نام لواسان را نخستین بار ناصر خسرو قبادیانی بلخی در حدود هزار سال پیش در اوایل کتاب سفرنامهء خود بدین صورت در باب کوه دماوند ذکر کرده است: «میان ری و آمل کوه دماوند است مانند گنبدی که آن را لواسان گویند». بنابراین لواسان ابتدا به کوه دماوند اطلاق شده و سپس بر منطقه کوهستانی غرب و جنوب غرب کوه دماوند یعنی لواسانات نهاده شده است که حد میان ری و کوه دماوند محسوب می‌شود و با توجه به اینکه در پهنه قصران (معرب کوهسران) که شامل لواسانات، رودبارقصران، مابقی شمیرانات و تهران (بجز ری) نیز می‌شود؛ کوه فراوان است و از این همه کوه، در رشته شرقی آن بویژه کوه دماوند که مرتفع‌ترین قله این پهنه وسیع است، این خاصیت وجود دارد که آفتاب بامدادی برای مردم هر دو قصران (علیا و سفلی) از آنجا سر بر می‌زند، نام لواسان به معنای تیغهٔ طلوع خورشید برای این منطقه نامی بسیار با مسمی و زیبا به نظر می‌رسد با توجیهی بدین تلخیص که در هر بامداد در پهنه شمالی ری قدیم و تهران کنونی آفتاب از آنجا (یعنی شرق) طلوع می‌کند.۱۱ لازم است ذکر شود که گاهی از شهر لواسان در منابع و کتب تاریخی به صورت «کوشک دشت» یاد شده است. کوشک دشت به معنای دشتی است که کاخی در آن واقع می‌باشد. مرحوم دکتر حسین کریمان نگارنده کتاب قصران (کوهسران) در ذکر حد شرقی قصران می‌نویسد: علی کامهٔ دیلمی که از سرداران صحنهٔ سیاست به عهد آل بویه بود و فخر الدوله بسال ۳۷۳ هجری او را از میان برداشت، در قصران برای خویش کاخی پی افکند و بعدها آن محل را کوشک دشت گفتند و کوشک دشت امروز شهر لواسان را گویند. میر سید ظهیر الدین مرعشی در تاریخ طبرستان و رویان و مازندران در ذیل شرح خروج الثائر باللّه علوی گفته: «علی کامه را در طبرستان نایب خود گردانید و خود به عراق رفت. علی کامه در قصران به کنار جاجرود قصر بنیاد کرد و آنجا می‌بود. الحال آن وادی را کوشک دشت می‌خوانند، و تلی که آنجاست قصر علی کامه بوده است.۱۲۱۳ حاج معصومعلی شاه نیز در کتاب طرائق الحقایق از پهنه فعلی شهر لواسان با نام کوشک دشت یاد کرده است. هنوز برخی از بقایا و آثار این کاخ در نزدیکی سد لتیان مشاهده می‌شود. نام صحیح شهر لواسان و غلطهای مصطلح در مورد آن نام شهر لواسان بدون پسوند یا پیشوند می‌باشد و نباید آن را با دهستان لواسان کوچک و یا دهستان لواسان بزرگ که دیگر مناطق بخش لواسانات هستند، اشتباه گرفت. گاهی اشتباهاً آنرا شهر گلندوک یا شهر لواسان کوچک می‌نامند که این اسامی غیررسمی بوده و کاربرد ندارند زیرا دهستان لواسان بزرگ و یا مرکز آن یعنی روستای لواسان بزرگ شهر نیستند که برای رفع تشابه اسمی با آنها از پسوند استفاده شود و اگر هم روزی شهر شوند وسعت آنها به اندازه‌ای نیست که بزرگتر از شهر لواسان باشند. اطلاق نام محله گلندوک بر کل شهر لواسان که تنها یکی از چندین محله شهر لواسان است نیز یک غلط مصطلح دیگر است که در برخی موارد دیده می‌شود در حالیکه برخی محله‌های شهر لواسان مثل نجارکلا و سبو از وسعت بیشتری برخوردارند و تنها دلیل این امر آنستکه شهرداری لواسان در بدو تأسیس در محله گلندوک احداث گردیده است. لازم است ذکر شود که شهر فرحناز نام سابق شهر لواسان بود که در دوره پهلوی دوم برای مدت کوتاهی بر روی این شهر نهاده بودند که با اعتراض اهالی شهر مجدداً به صورت شهر لواسان نامگذاری شد. فرحناز پهلوی یکی از دختران محمدرضا پهلوی آخرین شاه ایران می‌باشد که در حال حاضر در نیویورک زندگی می‌کند.۱۴ زبان گفتاری زبان گفتاری اکثر ساکنین لواسان فارسی معیار با لهجه تهرانی است. اما ریش سفیدان و کهنسالان بومی و قدیمی لواسان به گویش فارسی لواسانی که همان لهجه قدیم تهرانی است، صحبت می‌کنند که این گویش تقریباً در حال نابودی است.۱۵۱۶۱۷۱۸۱۹۲۰۲۱۲۲۲۳۲۴ نژاد مردم لواسان سرزمین مادها (شاخه‌ای از آریائی‌ها) که شامل ری، شمیران و لواسانات نیز می‌گردیده‌است. نژاد مردم بومی شهر لواسان و مناطق دیگر لواسانات آریائی و همانند شهر ری باستان از شاخه مادها می‌باشد که به مرور زمان در پی مهاجرت‌های اقوام بنا به دلایل گوناگونی مثل جنگ، تجارت، کار، تبعید، حکمرانی و... اختلاط‌هایی با یونانی‌ها، سادات هاشمی و نیز اقوام دیگر ساکن در فلات ایران داشته‌است. امروزه مهاجرت‌های انبوه مناطق مختلف کشور به تهران که لواسان را نیز تحت شعاع قرار داده‌است؛ سبب گشته عده‌ای مهاجر از اقصی نقاط ایران بافت جمعیتی لواسان را تا حد محسوسی تغییر دهند. اما در کل بیشتر مهاجرت‌های سالهای اخیر که به علت هوای سالم و معتدل و طبیعت سرسبز و زیبای لواسان و وجود شرایط خوب و کافی جهت ساخت و ساز ویلاها و منازل مسکونی و نزدیکی به پایتخت صورت گرفته از ساکنین شمال تهران یعنی شمیران بوده و می‌توان آن را سرریز جمعیت تهران بعلت ازدحام جمعیت و آلودگی هوای تهران قلمداد نمود.۲۵۲۶ امنیت پروانه مافی فرماندار سابق شهرستان شمیران در دیماه سال ۱۳۸۵ ضمن خبر از نامزدی شهر لواسان برای عضویت در جامعه جهانی ایمن به عنوان صد و یکمین شهر امن جهان، انتخاب لواسان به عنوان نخستین شهر امن ایران را اعلام نمود.۲۷ سد لتیان و لواسان در جنوب شهر لواسان سد لَتیان قرار دارد که در سال ۱۳۴۶ به بهره‌برداری رسیده‌است. این سد بتونی نقش بسزایی در تأمین آب و برق شهر تهران دارد. نام این سد قبل از انقلاب فرحناز بوده‌است. رودخانهٔ جاجرود که از ارتفاعات کوه‌های دربندسر، گرمابدر، ایگل، زایگان و قسمت جنوبی توچال (بخشی از کوه‌های البرز مرکزی) سرچشمه می‌گیرد آبریز اصلی سد است. رودخانه‌های لوارک (کند)، افجه و لار (برگ جهان)و نیکنامده که قبل از احداث سد شاخه‌هایی از رود جاجرود بودند و به جاجرود می‌ریختند با گذر از لواسان، امروزه به خود دریاچهٔ سد می‌ریزند. قبل از احداث سد در مکان امروزی دریاچهٔ سد، روستای آباد گارکلو و باغستانی که به آن شانی (شاهانی) می‌گفتند وجود داشته که دولت با قیمت خوبی زمین‌های اهالی را در سال ۱۳۴۳ خریداری نمود و اهالی در محله‌های نجارکلا، شورکاب، ناران و کلاک ساکن شدند. لتیان، گارکلو (گهواره کلو یا زینکوه محله نیز می‌گفتند زیرا در پای کوه زینکوه‌است)، ده سید، حسن‌آباد، نازی‌آباد، میرودک، و سربیشه آبادی‌های زیر آب رفته هستند.